Адэля
з Устроні
Адэля з Устроні – беларуская паэтэса сярэдзіны ХІХ стагоддзя. Жыла ў фальварку Устронь Лідскага павета. Пісала вершы на беларускай і польскай мовах.
У 1850 годзе напісала на беларускай мове на лацінцы паэму “Мачаха” пра каханне смелага юнака і абяздоленай дзяўчыны-сіроткі. Напісаная пад уплывам рамантызму, паэма ўтрымлівае народна-песенныя матывы Панямоння, напоўненыя любоўю да роднай зямлі. У канцы твору значылася імя аўтаркі – Адэля, яе радзіма – Устронь і дата напісання твору – 1850 . Адам Мальдзіс перака-наўча паказаў што Адэліна Устронь – гэта вёска ў Ганчарскай былой воласці Лідскага павету. Прозвішча ж аўтаркі верша пакуль што выявіць не ўдалося. Цалкам твор надрукаваны ў 1986 годзе. Рукапіс паэмы захоўваецца ў бібліятэцы Ягелонскага ўніверсітэта ў Кракаве.
Гэтае імя было вернута ў нашу літаратуру з бяспамяці дзякуючы даследчыку беларускага пісьменства Адаму Мальдзісу ў 1970 годзе. У тым жа самым рукапісе Адам Мальдзіс знайшоў і верш гэтай жа аўтаркі на польскай мове “Кракаў”, у якім расказваецца пра пажар у горадзе – мяркуецца, у час рэвалюцыі 1848 года, і выказваюцца розныя прароцтвы.
Паэма "Мачыха"
Па зямлі віхор пагнаўся,
З буйным ветрам паспіраўся,
Віхар – туманочкам ляцеў,
Чорну буру відзець хацеў.
Бура да Нямна хадзіла,
І чысту воду муціла,
з беражочка ў беражочык
Калыхала ўвесь Нямночык.
Сваей нотай зарыкнула,
На бяседу заклікнула:
“Туманы! Цёмныя хмары!
І ты, круты віхар у пары!
На бяседу прыляціце
Дай на мяне паглядзіце!
Бо сягоння ж праз рэчаньку
Будзе плыці ў чоўніньку
Дзяцюк – што смеў пахваліцца:
“Ён… мне, чорнай, не баіцса!!”
І засмяялася страшна,
І бліснула злосцяй ясна,
І сцягнула яшчо скарэй,
Каб той дзяцюк паплыў смялей.
Ажно вада тое чула
І па беражках плюснула.
Барочку пена сказала,
Што ўжо бура віхар звала.
“Што!!! – расшумеўся барочык, –
Ці гэта я ня літоўчык!
Каб дазволіў буры гукаць,
Чэраз сосны віхрам веяць!
Пачакайце нямножка:
Ня сюдымі вам дарожка,
Ня на тое сосны расціў,
Каб вас у родну зямлю пусціў,
Ня на тое бары раслі,
Каб тут вецер чужы ўняслі!!!”
Пасля азваўся Нямночык:
“А я ж гэта – ня Літоўчык!
Ці ж я буду сябе бурыць,
Ці ж дазволю сваіх тапіць!
Ці ж я смелінька ня плыну!
Дай і буры ня падкіну!
О! Ня знала! То пазнае,
Яку ваду Неман мае!
Я ж у лужках купаюся,
Па ніўках рассцілаюся,
З віцінамі праплываю,
Літоўскае сэрца маю!
І пярвей высахне мора,
Як мне з вадой змуціць бура.
Пярвей увесь свет у вадзе стане,
Як мой сваяк у дно гляне!
Ня на тое я разліўся,
Не на тоя мяне бог стварыў,
Каб роднага брата забіў!”
А бура над рэкай стала
І гутаркі – ня пазнала!...
Творы
-
Адэля з Устроні. Мачаха / Адэля з Устроні // Анталогія беларускай паэзіі : у 3 т / рэдкал. Р. Барадулін [і інш.]. – Мінск : Маст. літ., 1993. – Т. 1. С. 159-163.
-
Адэля з Устроні. Мачаха / Адэля з Устроні // Краю мой – Нёман = Край мой – Неман : Гродзеншчына лiтаратурная / уклад. Д. Бiчэль-Загнетава ; рэд. Ю. Голуб. – Мінск : Мастацкая лiтаратура, 1986. – Мінск, 1986. – С. 239-242.
Аб жыцці і творчай дзейнасці
-
Мальдис, А. Адэля из Устрони / А.И. Мальдис // Регионы Беларуси. Гродненская область : энциклопедия / редкол.: В.В. Андриевич (гл. ред.) [и др.]. – Минск, 2014. – Т. 4. Кн. 1. – С. 11.
-
Мальдіс, А. Адэля з Устроні / А.І. Мальдіс // Культура Беларусі : энцыклапедыя : Т.1 / рэдкал. : Т.У. Бялова (гал.рэд.) [і інш.]. – Мінск, 2010. – С. 69.
-
Багдановіч, І. Загадка Адэлі з Устроні / І. Багдановіч // Залатая горка / І. Багдановіч. – Мінск : Кнігазбор, 2016. – С. 134-150.
-
Баршчэўскi, Л. Адэля з Устроні : пра бел. паэтэсу сяр. 19 ст. Жыла ў фальварку Устронь Лід. пав. / Л. П. Баршчэўскі // Баршчэўскі, Л. П. Беларуская літаратура і свет: ад эпохі рамантызму да нашых дзён: папулярныя нарысы / Л. П. Баршчэўскі, П. В. Васючэнка, М. А. Тычына. – Мінск, 2007. – C. 82.
-
Мальдзiс, А. Адэля з Устроні : [Ганчарскай воласці Лідскага павета] / А. Мальдзіс // Памяць: Ліда. Лідскі раён: Гіст.-дак. хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал. В. Г. Баранаў і інш., маст. Э.Э. Жакевіч. – Мінск : Беларусь, 2004. – C. 137-138.
-
Мальдзiс, А. Адэля з Устроні : паэтка, жыла ў фальварку Устронь Лід. павета / А. Мальдзіс // Лiдская газета. – 2010. – 28 снежня. – C. 5.
-
Багдановiч, I. Адэля ці Габрыэля: спроба разгадкі аўтарства паэмы “Мачаха” / Ірына Багдановіч // Роднае слова. – 2007. – № 10. – C. 14-18.
-
Рублевская, Л. “Адэля з Устроні” : кто был автором белорусской поэмы “Мачаха? / Людмила Рублевская // СБ. Беларусь сегодня. – 2020. – 11 января. – С. 16.
-
Хiтрун, А. Хто ж ты, Аделя з Устроні? : паэтка, жыла ў фальварку Устронь Лідскага павету / А. Хітрун // Лiдская газета. – 2009. – 8 жніўня. – C. 4.